سخنرانی دکتر علی اکبر تشکری، دوشنبه ۱۴ آبان ماه ۱۴۰۳ با موضوع «پوشش زنان زرتشتی در عهد قاجار» به میزبانی دانشگاه یزد برگزار شد.

این برنامه توسط سازمان اسناد و کتابخانه ملی استان یزد و انجمن علمی تاریخ دانشگاه یزد در سالن دکتر جلیل شاهی دانشگاه یزد برگزار شد.

در ابتدا سعید زارع، رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی استان یزد به سخنرانی پرداخت و در بخشی از سخنانش از زرتشتیان شرکت کننده در این برنامه سپاسگزاری کرد و به ویژه از حضور دکتر کورش رشیدی، فرنشین انجمن زرتشتیان یزد، سپنتا نیکنام، منوچهر ارغوانی، فرنشین انجمن همازور و آرش ضیاتبری از کرمان نام برد.

در ادامه دکتر علی اکبر تشکری، عضو هیات علمی دانشگاه یزد و نویسنده کتاب سه جلدی تاریخ اجتماعی زرتشتیان یزد، به سخنرانی پرداخت.

وی در بخش هایی از سخنانش اشاره کرد که تاریخ ایران مردانه است و مورخان آن نیز مردان بودند و از ویژگی های جامعه ایران در زمان قاجار و پیش از آن به مواردی همچون، سنتی، دینی و مردسالار اشاره کرد، ویژگی هایی که در همه لایه های این جامعه تاثیر گذاشته است و به عنوان نمونه باعث شده که زنان در پوشش نگه داشته شوند و مثلا خانه اندرونی داشته باشد یا اسم بانوان به کار برده نشود بلکه با کلماتی همچون «مادر بچه ها» به آنها اشاره شود.

دکتر تشکری از ضعیف بودن وجهه تاریخ اجتماعی ایران نیز گفت و اشاره کرد که اطلاعات مربوط به تاریخ اجتماعی ایران، از توصیف هایی که در سفرنامه ها شده، به دست آمده است.

وی در ادامه به اقلیت های دینی اشاره کرد و گفت اقلیت ها در مقابل اکثریت مسلمان تعریف می شدند و شامل مسیحیان، یهودیان و زرتشتیان بودند و تا زمانی در امان بودند که از قوانین جامعه اسلامی تبعیت کنند. نحوه کلی پوشش را نیز اکثریت مسلمان تعریف می کردند. سپس به این نکته اشاره کرد که در قدیم محله ای برای ثروتمندان نداشتیم و اعیان در همه محله ها پراکنده بودند و مواردی همچون داشتن خانه بزرگ، نوع وسیله سواری و نوع پوشش شامل جنس پارچه، رنگ پارچه و تزئینات پوشش، معیارهایی برای شناخت ثروتمندان بوده است.

نویسنده کتاب تاریخ اجتماعی زرتشتیان در ادامه گفت، جامعه اکثریت، برای شناخت ادیان دیگر، دو ویژگی را در نظر گرفته بود، یکی جنس پارچه که برای اقلیت ها کرباس بود و دیگری رنگ پارچه. همچنین به زمان پهلوی اشاره کرد که در آن تلاش شد پوشش ها یکنواخت شود و در نتیچه باعث شد که از روی پوشش نتوان پیروان ادیان دیگر را تشخیص داد.

سپس به پوشش زنان ایرانی در زمان قاجاریه اشاره کرد و گفت در زمان فتحعلی شاه، پارچه پیرآهن های زنانه مروارید دوزی بود، روی شلوار قرار می گرفت و روی پیراهن هم نیم تنه می پوشیدند، لباس بانوان نیز بلند بود و تا پنجه پا می رسید.

در زمان محمدشاه، لباس های به رنگی آبی و نازک می پوشیدند و به شلوار زیرجامه می گفتند. پس از سفر دوم ناصرالدین شابه به فرنگ، او دستور داد که پوشش زنان حرم سرا تغییر کند و این تغییر در ادامه به زنان اعیان و بخش های دیگر جامعه رسید. تا قبل از آن لباس های زنان همگی گشاد و یک تیکه بوده است و بعد از به دو قسمت بالاتنه و پایین تنه تغییر پیدا کرد. وی همچنین از نقش زنان قاجار از جمله در کمک به مشروطه خواهان و حتی حضور در فتح تهران نیز اشاره کرد.

دکتر تشکری در بخش دیگری از سخنانش به پوشش بانوان ارامنه اشاره کرد و آن را شامل پیراهن قرمز، چادر سفید، روسی کلاه مانند با تزئینات لبه آن و روبنده ای که در جلو دهان قرار می گرفت. دانست همچنین پوشش زنان یهودی را نیز چادر سیاه دانست و اینکه صورت را کامل می پوشاندند، در خانه نیز لباس آستین کوتاه، کت و چارقد بودند. پس از آن به معرفی یزد پرداخت و آن را جزیره ای توصیف کرد که پیرآمون آن را به جای آب، کویر فراگرفته است و تجارت آن باعث شده بود که در جا نزند و به گواهی سفرنامه نویس ها، از متعصب ترین شهرهای ایران بوده است. در ادامه از زرتشتیان گفت و اشاره کرد که اکثر زرتشتیان مهاجر بوده اند و در موج اول از فارس و همراه با انتقال آتش آتشکده کاریان فارس به یزد آمده اند و در موج دوم نیز از ایالت بزرگ خراسان راهی یزد شده اند و از دوره تیموری کانون برجسته زرتشتیان ایران، یزد بوده است، بیشترین نفرات زرتشتی در ایران در یزد حضور داشته اند، بیشترین تعداد موبدان و موبدان موبد در این استان بوده اند و آنچنان معتبر بوده اند که از زمان تیموریان تا زمان قاجاریه نمایندگانی از پارسیان هند برای گرفتن پاسخ پرسشهای دینی خود به دو روستای ترک آباد شریف آباد می رفتند چون دستو دستوران در آنجا ساکن بوده است. همچنین یزد بیشترین پیرانگاه ها را داشته است. سپس به امارگیری که در سال ۱۳۰۹ توسط خود جامعه زرتشتی، انجام شده اشاره کرد و آن را اولین سرشماری دقیق نامید و به جمعیت زرتشتیان در محله های مختلف یزد اشاره کرد. نکته دیگری که مورد توجه قرار گرفت، ساختار خانواده بود و به گفته دکتر تشکری، براساس کتاب اظهار سیاحت ایران که توسط مانکجی نوشته شده است. دختران خانواده از پدر ارث نمی بردند و پدر و پسران مسئول تهیه جهیزیه برای دختران بودند و دختران تنها از مادران ارث می بردند. همچنین اشاره کرد که جامعه زرتشتیان دارای ساختار درونی بوده است.

این استاد دانشگاه در ادامه به پوشش زنان زرتشتی پرداخت و گفت با توجه به اینکه زنان زرتشتی روبنده نداشته اند و صورت خود را نمی پوشاندند، آنها را بی حجاب می دانستند، این در حالی است که حجاب داشته اند و چون اقلیت بوده اند جنس پارچه و رنگ مخصوص داشته اند. همچنین به پوشش زنان زرتشتی در دوران صفویه نیز اشاره کرد و گفت که شبیه پوشش زنان عربی و کلدانی بوده است و این نکته را نیز یادآوری کرد که در تعالیم زرتشتی پوشش در مفهوم خاص وجود ندارد. استفاده از رنگ های شاد و شادخواری مورد دیگری بود که مورد توجه این پژوهشگر قرار گرفت و گفت که رنگ سیاه در پوشش زرتشتی نداریم.

سپس بخش های مختلف پوشش زنان زرتشتی را در زمان قاجار نام برد از جمله لچک، مکنا، سربند، پیراهن تیر و سیخ، شوال، چارقد و اشاره کرد برای ثبت پوشش زنان زرتشتی در میراث فرهنگی تحقیق کرده است.

همچنین نوع جنس پارچه و تزئینات آن را هم عاملی دانست که زنان اشراف زرتشتی را از رعایا مشخص می کرده است و در نهایت پوشش بانوان زرتشتی را جلوه ای هنرنمایی زنان زرتشتی دانست.

عکس از سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و گروه تاریخ دانشگاه یزد، گزارش از رشید شهرت