روزنامه قانون در روز سه شنبه ۲۳ خورداد ماه به معرفی «بی بی کگ» عروسک آیینی زرتشتیان پرداخته است.
در ضمیمه قانون بچه ها روزنامه قانون، دو عروسک فراموش شده «لال بهیگ» و «بی بی کگ» معرفی شده اند.
عروسک لال بهیگ عروسک عشایر چهار محال بختیاری است و عروسک بی بی کگ نیز عروسک آیینی زرتشتیان است که به تازگی به عنوان میراث ناملموس به ثبت رسیده است، متن کامل این گزارش را در ادامه مطلب بخوانید:
گزارش قانون بچه ها، از عروسک های فراموش شده
«لال بهیگ» و «بی بی کگ» عروسک هایی برای آموزش کودکان و برآورده شدن آرزوها
هرچند این روزها عروسکهای «باربی» و« بن تن» و… در هر اسباب بازی فروشیای دیده میشوند اما در گذشته، مادرها با استناد به پیشینه، آداب و رسوم و فرهنگ گذشتگان خود در صدد ساخت عروسک و اسباب بازی برای فرزندانشان بر میآمدند. تعداد این عروسکها کم نیست. هر قومی از کرد و بلوچ گرفته تا عشایر و ترکمن، عروسکی خاص داشتند که فرزندانشان با داستانهای آن عروسک بزرگ میشدند. چندی پیش نیز شاهد برگزاری نمایشگاه «عروسک در گذر زمان» بودیم؛ از این رو «قانونبچهها» بر آن شد تا به معرفی برخی از این عروسکها بپردازد. در این گزارش به معرفی دو عروسک «لال بهیگ» و« بی بی کُگ» میپردازیم.
«لال بهیگ» یا لال عروس، عروسکی است که در زمانهای بسیار قدیم رایج بود و قدمتی چندین ساله دارد؛ با این وجود حدود نیم قرن است که دیگر جایی در آغوش کودکان این مرزوبوم ندارد و خبری از حضور آنها نیست و کمتر در جایی دیده شده است. این درحالی است که کودکان روزگان دور با این عروسکها بازی میکردند و امروزه فقط خاطرات آن در ذهن پدربزرگها و مادربزرگها جای گرفتهاست.
«لال بهیگ»، نماد برآورده شدن آرزوها و آمال و مبارزه با حوادث و بلایای طبیعی بوده و برای طلب باران در زمان خشکسالی کاربرد داشتهاست.
مریم آل مومن، مربی کانون پرورش فکری استان چهارمحالوبختیاری در این خصوص میگوید: لال بهیگ یا لال عروس، عروسک لال و لال عاریس، عروسک بازیچه در منطقه عشایرنشین بازُفت چهارمحال و بختیاری است. بهیگ به معنای عروس است و از آن جهت به این عروسک لال بهیگ اطلاق میشود که آن را عروسی میدانند و چون عروسک است، قدرت تکلم ندارد. دامنه فعلی عروسک، منطقه عشایرنشین بازفت است که عشایر منطقه به عنوان میراثداران این عنصر ناملموس شناخته میشوند.
او ادامه میدهد: این عشایر به هنگام کوچ، عروسک را از چهارمحال و بختیاری به خوزستان میبرند. از همین روی گستره جغرافیایی دقیقی که عروسک در آن رواج دارد، جنوب استان چهارمحال و بختیاری و شمال استان خوزستان محسوب میشود. در برخی مناطق روستایی تعدادی عروسک با این نام دیده شدهاست اما به لحاظ ساختار و کاربرد آن در زندگی، بسیار متفاوت است؛ به گونهای که عروسک منطقه بازفت یک تکه چوب کوچک بلوط و تعدادی پارچه رنگی است که به صورت انتزاعی دور چوب پیچیده شده و عاری از هر گونه تزیین و جزییات است. اما عروسک مناطق دیگر دارای اجزای کامل بدن (دست، صورت و…) و حتی لباسهای دوخته شده و کامل است. در واقع فقط یک تشابه اسمی بین عروسکهای مناطق بختیاری نشین دیده میشود.
این پژوهشگر با اشاره به آنکه زنان عشایر برای دخترانشان عروسکهایی کوچک درست میکنند، تصریح کرد: مواد اولیه مورد استفاده در ساخت این عروسکها، چوب بلوط و تکهپارچههای رنگی است. اندازه تقریبی عروسک ۲۰-۱۵ سانتیمتر است. عروسک، تکهای چوب صاف و یکدست است که دورتا دور چوب تکههای پارچه رنگی پیچیده میشود. پارچهها با مهارتی خاص پیچیده میشود؛ به گونهای که مانند لباس زنان منطقه دارای مِینا، شلوار، دامن و… است. در واقع یک تکه چوب عمودی کوچک که به طرز سادهای با تکههای رنگی ملبس میشود. ترتیب قرارگیری پارچهها مانند قرار گیری لباس زنان بختیاری است.
آل مومن میافزاید: عروسک صورت واضحی ندارد. این عروسک جنبه تربیتی دارد و آموزشهای زندگی آینده دختر عشایر از طریق عروسک آموزش داده میشود. قدمت عروسک به قدمت کوچ و زندگی این قوم بر میگردد و تاریخ مشخصی برای آن نمیتوان در نظر گرفت. زنان ، دختران و کودکان ایل، وارث و منتقلکننده این عروسک به نسلهای بعدی هستند. زنان ایل برای تکمیل نقش مادری از طریق آموزش غیر مستقیم به وسیله این عروسک کوچک به دختران خود مشق زندگی میدهند.
بی بی کُگ
«بی بی کُگ» نیز از جمله عروسکهای آیینی- بازیچه زرتشتیان یزد است. ناهید خنجری، پژوهشگر در این خصوص میگوید: عروسکهای دستدوز پارچهای و پیکرکهای گلی یا خمیری، سالهای بی شماری است که همراه و همراز انسانها بودهاند. انسانهایی که حرفهای دل خود را در سکوت، به زبان نمادین ایندست ساختهها، بیان کردهاند وچه بسا پاسخ گرفتهاند.
او ادامه میدهد: در روزگاری که بانوان برای فرزندانشان یا برای آیینهایی ویژه، عروسکهای پارچهای میدوختند، بانوان زرتشتی هم عروسکهای دستدوزشان را با لباس سنتی زرتشتیان میپوشاندند. لباسی که البته در آن زمان، پوشش متداول خودشان بود. در کنار این، عروسکها و پیکرکهای دیگری هم هر یک با نام، کاربرد و مفهومی متفاوت، به دست زنان و مردان و کودکان زرتشتی ساخته میشدند؛ عروسکهایی که بسیاری از آنها بازیچه نبودند بلکه با جدیت و تقدسی، برآمده از باورهای آیینی، ساخته و در جای خود به کار برده میشدند.
این پژوهشگر تصریح میکند: رایجترین و شناختهشدهترین نوع عروسک سنتی بین زرتشتیان، «بیبیکگ»/ bībīkōg / است؛ بی بی کگ، عروسکی آیینی و با جنبههایی از تقدس، به شکل زنی با لباس سنتی زرتشتیان است. زنان در مکانی مقدس مانند پیرون یا در سفرههای آیینی نذر میکردند تا در صورت برآوردهشدن خواستهشان که گاهی باردار شدن زنان نیز بوده است، این عروسک را بدوزند و به آنجا پیشکش کنند. در شکل سنتی آن، بی بی کگ عروسکی دست ساز، به شکل انسان معمولا به طول ۳۰ – ۲۵ سانتیمتر است که از پارچه سفید یا سبز دوخته میشد و سازنده آن بنا بر سلیقه و امکاناتش، لباس سنتی زنان زرتشتی را به آن میپوشاند و با سوزندوزی اجزای چهرهاش را مشخص میکرد.
