در برخی از شهرهای ایران، از جمله در برخی از شهرها و روستاهای استان یزد، درختان کهن سالی یافت می شوند که در باره سن و سال آنها و تاریخچه پیدایش آنها فرضیه ها و نظرهایی وجود دارد. نیاز به دست یافتن به سن این درختان با روش های علمی و ارزش و اهمیت نگهداری آنها موضوع بنیادین این نوشتار است.
احتمالاً کهن ترین درخت زنده موجود بر کره زمین درختی است موسوم به متوشلاح یا متوصلاح (Methusela ). این درخت یک کاج کهن سوزنی برگ است که در کوه های سفید خاور کالیفرنیا در مکانی مخفی مانده و بدور از دسترس مردم (برای نگهداری و حفاظت آن) قرار دارد و تا این زمان بیش از ۴۸۰۰ سال عمر کرده است[۱]. درختانی مانند متوصلاح و سایر کاج ها و سروهای سوزنی برگ توانایی سازگاری بیولوژیکی خوبی با محیط خشن بیابانی و کم آب نواحی مرتفع غرب آمریکا را دارند و به همین دلیل به این مرتبه از پیری می رسند. از سوی دیگر از سوی دولتهای ایالتی آمریکا هم برای نگهداری این درختان تلاش ویژه ای به کار می رود[۲].
فرتور یک: نمونه یک درخت کاج سوزنی برگ متوشلاح کالیفرنیا (onetreeplanted.org)
نمونه هایی از این درختان کهن را در ابرکوه استان یزد (سرو)، شهرستانک کرج در استان البرز (اُرس[۳])، الموت قزوین روستای یارود (گردو)، روستای سیرانی از شهرستان شیروان در خراسان جنوبی (درخت اُرس) و نیز روستای کلوسه در شهرستان فریدن از استان اصفهان (گردوی بسیار کهن) می توان نام برد (خوشنویس و همکاران، ۱۳۹۶).
نمونه هایی از درختان کهنسال تا نسبتاً کهنسال را نیز در استان یزد مانند چنار پیر فراشاه (کنار جاده اصلی)، سرو دیرینه و مقدس روستای چم (شهرستان تفت)، سروهای قدیمی مبارکه و باغ خواجه در شهرستان تفت، سرو بسیار کهن ابرکوه در شهرستان ابرکوه، سرو منگاباد در شهرستان مهریز، ، سروهای دربید یزد، سرو قندی در شهرستان اشکذر، سرو نصرتآباد در شاهدیه و سرو شادکام در بافق می توان اشاره نمود. همچنین چنار آسویچ در زیرکوییه شهرستان بهاباد، چنار طزرجان، چنار نصرآباد و چنار اسلامیه در شهرستان تفت، چنار کرخنگان و چنار جرمق علیا در شهرستان خاتم، درخت توت ده عرب و پدههارونی در شهرستان ابرکوه از دیگر درختان کهنسال استان یزد هستند (میراث فرهنگی و گردشگری یزد). بنا بر نوشته اداره میراث فرهنگی و گردشگری استان یزد، عمر درختهای کهنسال استان از ۴۰۰ سال به بالاست و جوانترین درخت کهنسال استان یزد سرو حسینی (تفت) است که حدود ۳۵۰ سال قدمت دارند و قدیمیترین درخت ایران و استان یزد نیز سرو ابرکوه است که دیرینگی آن بین ۴۵۰۰ تا ۵۰۰۰ هزار سال تخمین زده شده است(میراث فرهنگی و گردشگری یزد[۴]). پرسشی که در این جا پیش می آید این است که دیرینگی این درختان چگونه اندازه گیری و حساب شده است و آیا تا چه حد این کار با روش های علمی انجام گردیده است و کجا ثبت گردیده است؟ در واقع مهم ترین امر از دیدگاه دانشی این است که اینگونه داده ها و آگاهی هایی توسط چه افراد و دانشگاه ها یا سازمان هایی، چه زمانی و چگونه (با چه روش هایی) تدارک دیده شده و نتایج آن در کجا قابل دسترسی است؟
فرتور دو: نمایی از بخش پایه تنه ستبر درخت کهنسال ارس (سرو کوهی یا سرو وحشی) شهرستانک (کرج) برگرفته از خوشنویس و همکاران (۱۳۹۶).
در جمع تمام این درختان درخت سرو ابرکوه هم از دیدگاه گردشگری و هم از نگر عمر و پیشینه از همه به نام تر و مشهور تر است به گونه ای که نگهداری و نگهبانی آن به عنوان یک اثر ملی ارزش بسیاری دارد. البته در کتاب های تاریخی به سرو کهنسال و سپندینه کاشمر یا کشمر هم اشاره شده است که گفته میشد به وسیله اشوزرتشت کاشته شده بود ولی به دستور کژاندیشانه خلیفه عباسی به نام متوکل بریده شد و آثارش هم نابود گشت. نکته جالب این جاست که هنوز شاخه ها و تنه تکه تکه شده این درخت بر بار یک هزار و سیصد اشتر به سوی بغداد می رفت که خلیفه متوکل به دست نوکرانش کشته شد (بیهقی:تاریخ بیهق تصحیح شده ۱۳۱۷).
فرتور سه: نمایی از سرو ابرکوه و گستره شهری پیرامون آن (خبرگزاری ایرنا).
ارزش بسیار زیاد درختان به طور عمومی برای تامین اکسیژن مناسب برای محیط زیست و جانوران (از جمله انسان) بر کسی پوشیده نیست به همانگونه که ارزش آب برای ادامه بقای همه موجودات زنده حیاتی است. به این ترتیب دانستن راز طول عمر بسیار بیشتر گونه هایی از درختان نه تنها در عرصه پژوهش ضروری می نماید بلکه میتواند جهت کمک به ادامه زیست بیشتر سایر درختان نیز کمک کند. به ویژه امروزه که چه در محیط های شهری و چه در محیط های طبیعی (جنگل ها و بیشه زارها و مراتع) سرزمین ایران، نابودی پوشش های گیاهی و درختان و درختچه ها با کمال تعجب و افسوس در جریان است و هیچ سازمان و نهادی نه تنها جلودار آن نیست بلکه در این نابودی بسیار هم بی تفاوت هستند!
موضوع بسیار ارزشمند دیگر در باره درختان کهنسال در محیط های گوناگون (جنگلی نیمه مرطوب تا کوهستانی نیمه خشک) در این است که این درختان گنجینه مناسبی از آگاهی ها در مورد تغییرات آب و هوایی در گستره پیرامونی خود هستند که می توان با مطالعه و بررسی ویژگی های فیزیکی بیرونی و درونی این درختان به روش های مدرن علمی به آنها دست یافت(پرکینز، ۲۰۱۷). درختان بومی و اصلی هر منطقه که به ویژه در بلندی ها و یا مناطق دور از دسترس روییده و زیسته اند سرچشمه بسیار ارزشمندی از خرداقلیم برای موجودات پیرامون خود و بقای آنها فراهم می آورند. افزون بر این موارد، در درازای تاریخ ایران، بسیاری از این درختان سرو و کاج و چنار و بنه حتی ارزش و اهمیت فرهنگی و اجتماعی و جنبه تقدس یافته اند. ارزش ویژه درختان کاج و سرو برای آریاهای ساکن فلات مرکزی ایران که با کم آبی یا بدی آب و هوا از دیرباز روبرو بوده اند در ویژگی هایی بوده است که این گونه درختان داشته اند. این درختان با وجود این که میوه نداشته اند ولی با سایه گستر مناسب خود و شکل و فرم مخروطی مشخصی که داشته اند برای کاروان ها و کشاورزان و مردم رهگذر سودمند بوده اند. چه نشانی بهتر از یک یا چند سرو بلند ستبر و قدیمی از دور برای کاروانی که در دل بیابان های بی آب و علف راه می سپرده و به امید رسیدن به آب چشم به افق می دوخته است؟ چه نشانه و شناسنامه ای دقیق تر از یک درخت ستبر و بلند قدیمی که راست قامتان جاودانه طبیعت بوده اند، برای روستاییان یا شهریان که موجودیت و دیرینگی حضور خود را در گستره یک بیابان یا دشت یا کوهستان نیمه خشک یا کم آب اثبات نمایند (مهرشاهی، ۱۳۶۶، ص ۳۱).
جهت تعیین سن درختانی که از نظر فیزیکی و ظاهری دیرسال می نمایند روش دندروکرونولوژی یا تعیین سن با شمردن طوقه ها یا حلقه های رشد تنه اصلی درخت وجود دارد. به زبان ساده و فشرده این روش را میتوان به دو گونه انجام داد. اول با استفاده از تنه قطع شده یک درخت (روش هجومی به دلیل بریدن درخت) و شمارش حلقه های رشد آن که نشان دهنده تعداد سال های رشد است. این روش مشکلات خاص خود را نیز دارد که مهمترین آن نیاز به بریدن تنه اصلی درخت است. گونه دوم این روش شامل استفاده از ابزاری به نام مته مغزه برداری از یک ردیف باریک حلقه های درخت است که با فروبردن یک مته درون خالی (مانند لوله باریک) به داخل تنه درخت و برداشت و بیرون آوردن حلقه های رشد بدون جابجایی آنها است. درون سوراخ ایجاد شده در تنه درخت هم با یک نوع رزین یا چسب گیاهی و طبیعی پر می شود که موجب صدمه و بیماری درخت نگردد (شواینگروبر، ۱۹۸۹؛ فی و دی برکر، ۲۰۱۸). برای روش های دیگر و جزییات بیشتر در تعیین سن درختان میتوانید به نوشتارها و پژوهش هایی مانند: شواینگروبر (۱۹۸۹)، خوشنویس و همکاران (۱۳۹۶) و لادر و همکاران (۲۰۱۹) مراجعه کنید.
در مورد برخی از درختان کهن ایران بررسی های مقدماتی به دست آمده نشان دهنده سن هایی تخمینی مابین ۲۰۰ تا ۲۵۰ سال برای سپیدار فولاد محله (شهرستان مهدی شهر، استان سمنان)، ۳۰۰ تا ۳۲۰ سال برای تبریزی کهنسال نظر علی (شیروان، خراسان شمالی) از یک سو، تا ارس (سرو کوهی) روستای ابرسیج شاهرود (استان سمنان) با سن مابین ۲۷۰۰ تا ۲۸۰۰ سال، ارس کهنسال شهرستانک (کرج) با سن تقریبی بین ۲۷۰۰ تا ۲۸۰۰ سال، سرو روستای سنگان از شهرستان خاش (سیستان و بلوچستان) با سن حدود ۳۰۰۰ سال و سرانجام سرو کهنسال ابرکوه با سن بیش از ۴۰۰۰ تا ۴۵۰۰ سال بوده است(خوشنویس و همکاران، ۱۳۹۶). آن چه در این نوشتارها و کتاب ها جایشان خالی بوده است سروها و چنارهای کهنسال روستاهای استان یزد مانند سروهای چم، مبارکه و حسینی (تفت) و چنار کهنسال فراشاه (تفت) بوده است که خوشبختانه در سال های اخیر توسط پژوهشگران گیاهشناس ایرانی برای برآورد سن آنها تلاش شده و به نتایجی هم رسیده اند (خوشنویس و همکاران، ۱۳۹۷). در این پژوهش جدید با بررسی و ثبت داده های فیزیکی (قطر تنه، محیط تنه، بلندا از سطح دریا و بلندی درخت) درختان کهنسال استان یزد به برآورد سنی برخی از آن ها دست یافته اند. به عنوان نمونه سرو کهنسال منگ آباد مهریز حدود ۱۴۰۰ سال، سرو مبارکه یک حدود ۴۰۰ سال و سرو مبارکه دو حدود ۳۳۰ تا ۳۶۰ سال، سرو چم در حدود ۶۰۰ سال و سرو نصرت آباد شاهدیه (در حیاط باشگاه زرتشتیان) در حدود ۳۰۰ سال برآورد سن شده اند (خوشنویس و همکاران، ۱۳۹۷ ،ص ۴۷).
با توجه به این که ورود کوچ نشینان آریایی به فلات ایران حدود ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح (۴۰۰۰ سال پیش) برآورد شده است (ایرانیکا، ۲۰۱۱)، به نظر می رسد اگر عمر سرو ابرکوه بیش از چهار هزار سال باشد تمام تاریخ ایران از زمان ورود آریاها تا تمام دوره های ماد، هخامنشی و اشکانی و ساسانیان و پس از اسلام تا زمان کنونی را در بر میگیرد. به این ترتیب مطالعه تغییرات حلقه ها یا طوقه های رشد با کاربرد روش های ویژه مدرن و پیشرفته مانند مطالعه با اشعه ایکس می تواند دگرگونگی های آب و هوایی یا خشکسالی ها و ترسالی ها را در درازای تاریخ ایران زمین و پیآیندهای آنها را در تاریخ مردم ایران نشان دهد. به این ترتیب پژوهش و تعیین سن دقیق این درختان کهن دارای ارزش بسیار زیادی خواهد بود. این هدف با استفاده از گروه های مشترک از دانشگاه های داخلی و خارجی متخصص در سن یابی درختان امکانپذیر خواهد بود که نیاز به هماهنگی و همکاری متقابل و مثبت بین سازمان های علمی بین المللی دارد.
*دکتر داریوش مهرشاهی: هموند بازنشسته گروه جغرافیای دانشگاه یزد.
جمعه ۱۵ دی ماه ۱۴۰۲ خورشیدی
برخی از سرچشمه ها
- بیهقی، ابوالحسن علی ابن زید بیهقی معروف به ابن فندق: تاریخ بیهق. به کوشش و با تصحیحات استاد احمد بهمنیار، مهرماه ۱۳۱۷، بنگاه دانش، تهران، ۳۶۲ ص.
- خوشنویس، م؛ متینی زاده، م؛ شیروانی، الف و تیموری، م: ایران گنجینه درختان کهنسال. مجله طبیعت ایران، جلد دو، شماره دو، آبان ۱۳۹۶، صص ۵۵-۴۲.
- خوشنویس، م؛ صادق زاده حلاج، م.ح؛ متینی زاده، م؛ احمدی، ش؛ شیروانی، الف و تیموری، م: سروهای کهن سال ایران. مجله طبیعت ایران، جلد سه، شماره پیاپی ده، امرداد و شهریور ۱۳۹۷، صص ۵۹-۴۴.
- مهرشاهی، د: ارزش سروهای ایران. ماهنامه فروهر، سال ۲۲، شماره ۹ و ۱۰، آذر و دی ۱۳۶۶ ، صص ۳۳-۳۰.
- Iranica Encyclopaedia at: https://www.iranicaonline.org/articles/aryans (August 11, 2011), Under Aryans title.
- Onetreepanted Site:
- Perkins, Sid (2017): How saving some of the Southeast’s oldest trees might help scientists monitor climate change. PNAS, V.114, No.27, pp.6875-76.
- Schweingruber, F.H (1989): Tree Rings (Basics and Applications of Dendrochrology). Translation by Der Jahrring. Kluwer Academic Publisher, London, 276p.
- Loader, N., Mccarroll, D., Miles, D., Young, G., Davies, D. & Ramsey, C. (2019). Tree ring dating using oxygen isotopes: a master chronology for central England. Journal of Quaternary Science, v.34, pp.475-490.
[۱] عمر درختان زنده با روش های مختلف به ویژه روش دندروکرونولوژی ( Dendrochronologyسن یابی حلقه های گیاهی) محاسبه می گردد. در سن یابی با حلقه های گیاهی، سلول های جدید هر سال یک حلقه یا طوقه تازه تشکیل می دهند که در هر فصل رشد این حلقه یا طوقه به قسمت بیرونی تنه درخت افزوده می شوند (در نوشته به منابع اشاره می شود).
[۲] برگرفته از: www.onetreeplanted.org
[۳] ارس یا سرو کوهی با نام علمی لاتین Juniperus از تیره مخروطیان (مانند سرو و کاج) از خانواده سرویان و درختی همیشه سبز و مقاوم نسبت به کم آبی. در بلندی های فراتر از ۲۰۰۰ متر میروید و دیرزیست است. این درخت از گونه درختان بومی ایران است.
[۴] https://portal.yazdcity.ir سایت اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی استان یزد (گزارش از نجمه میثاق بی تاریخ)
